door drs. J.A. van Pelt

Virginalisten
Het klavierspel in Engeland bereikte gedurende de regeringsperiode van Queen Elisabeth (1558-1603) een hoog niveau, met name door het werk van William Byrd. Niet alleen in de genoemde periode, maar ook al eerder genoot de klaviermuziek in Engeland een buitengewone populariteit, méér dan waar ook in Europa. Deze brede belangstelling voor de klaviermuziek gaat terug tot het begin van de 16e eeuw, toen het virginaal aan het Engelse hof een bijzonder geliefd muziekinstrument was geworden. Men gebruikte het veelvuldig voor het spelen van intavolaties en improvisaties over dansmelodieën en volksliedjes.
Wanneer we de oudst bekende Engelse klaviermuziek nader beschouwen, komen we steeds opvallend veel dansstukken tegen (o.a. een Hornpype van Hugh Aston en een Pavan van Master Newman). De snelle ontwikkeling die de Engelse klaviermuziek doormaakte, werd in hoge mate gestimuleerd door de technische vooruitgang van het virginaal in de 16e eeuw. Aanvankelijk waren de instrumenten nog beperkt in hun mogelijkheden, maar na 1550 had men tal van verbeteringen aangebracht, waardoor de weg werd geëffend voor componisten als William Byrd, John Bull en Orlando Gibbons, die de klaviermuziek als een uiterst virtuoos medium zouden gaan beoefenen. In navolging van deze three famous masters droegen vele anderen eveneens in belangrijke mate bij tot de grote bloei. Er zijn van de virginalisten circa 600 werken overgeleverd, waaronder circa 150 werken van Byrd.

William Byrd en zijn klaviermuziek
Byrd was een zeer veelzijdig genie. Hij bereikte zowel in zijn vocale composities, als in zijn klaviermuziek een bijzonder hoog niveau. Op het terrein van de klaviermuziek, een vrij jong genre, was Byrd in zekere zin een pionier. De virginaalmuziek was in zijn tijd nog een jonge vorm, waarin nog geëxperimenteerd moest worden. Uitgaande van zijn vocale stijl, ging Byrd wat betreft de schrijfwijze voor het virginaal op een heel natuurlijke manier te werk. In principe werkte hij contrapuntisch, waarbij dient te worden opgemerkt dat hij de strenge (vocale) polyfonie goed aan het instrument aanpaste.
De klaviermuziek van Byrd kunnen we verdelen in drie groepen:
1. Vrije composities (fantasias, preludes, voluntaries)
2. Dansstukken (pavanes, gaillardes, allmans, jiggs, e.a.)
3. Variatiewerken (grounds, hexachord-variaties, liedvariaties).
Deze klavierwerken zijn bewaard gebleven in diverse manuscripten en één gedrukte uitgave: Parthenia (1611). Het overgrote deel van zijn oeuvre is te vinden in twee zeer belangrijke manuscripten: My Lady Nevells Booke of Virginal Music en het Fitzwilliam Virginal Book.
Het My Lady Nevells Booke, voltooid in 1591, is geschreven door John Baldwin voor een lid van de Nevell-familie. Het bevat waarschijnlijk een keuze van de componist zelf uit zijn beste werken uit de jaren 1570-1590. Het is vrijwel zeker dat Byrd in het My Lady Nevells Booke eigenhandig enige correcties heeft aangebracht. Mede daardoor is deze bron erg betrouwbaar.
De notentekst van het Fitzwilliam Virginal Book, genoemd naar Lord Fitzwilliam, die in de 18e eeuw in het bezit van het manuscript kwam, is helaas minder accuraat. Het is geschreven in de jaren 1609-1619 door Fr. Tregian, die lange tijd in de gevangenis moest doorbrengen vanwege zijn religieuze en politieke overtuiging. Het Fitzwilliam Virginal Book is een uitgebreide verzameling van bijna 250 werken, waaronder meer dan 70 werken van Byrd.

De liedvariaties van William Byrd
Van de bovengenoemde gaan we in dit korte artikel wat nader in op de liedvariaties, een geliefd genre aan het hof, waar sterk populaire liedjes al vroeg in de 16e eeuw met genoegen werden gezongen en gespeeld. We vinden dergelijke werken al in de vroege luit- en klavierbronnen, lange tijd vóór Byrds aanwezigheid aan het hof. Vrijwel zeker heeft Byrd deze werken gekend en heeft hij ook een diep respect gehad voor de melodiek van dit repertoire. Byrd bracht de liedvariatie-techniek in belangrijke mate op een hoger plan. Door zijn inbreng ontstond iets totaal nieuws: niet alleen een nieuwe vorm, maar ook een nieuwe stijl.
Doordat de melodie van het gekozen liedje voor hem het enige uitgangspunt was, worden deze composities gekenmerkt door een extreem grote vrijheid. Het gevolg is dat Byrd zijn muzikale ideeën optimaal heeft kunnen ontplooien en dat zijn vondsten door vrijwel niets werden gehinderd. Daardoor kon hij zijn variatiereeksen steeds op een geheel nieuwe wijze samenstellen. Nergens behoefde hij schematisch te werk te gaan, steeds kon hij nieuw en origineel blijven, nieuwe figuren invoegen, zorgen voor een uiterst gevarieerde ritmiek, een rijke harmoniek, kortom zeer boeiende composities scheppen.
In het hiernavolgende overzicht passeren de 14 liedvariatiewerken in het kort de revue. Achter de titel staat respectievelijk het aantal mensuren per liedmelodie, het aantal variaties, de vorm van de liedmelodie, de ambitus, de werkwijze die Byrd hanteerde per variatie. Bij dit laatste is weelicht een verklaring nodig. 

Dan volgt hier het overzicht met de 14 liedvariatiewerken van William Byrd :

Gebruikte literatuur:
W. Apel: Geschichte der Orgel- und Klaviermusik bis 1700, Kassel 1967
J. Caldwell: English keyboard music before the nineteenth century, Oxford 1973
E.H. Fellowes: William Byrd, London 1936, 1948 (2e druk)
O. Neighbour: The consort and keyboard music of William Byrd, Boston 1978